Ders Notları, Konu özetleri

TÜRKİYE’NİN İKLİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER

A) Türkiye’nin Matematik Konumunun İklim Üzerindeki Etkileri: *Orta kuşakta bulunduğu için dört mevsim belirgin yaşanır. *Akdeniz iklim kuşağında yer alır. ( 30° - 40° enlem aralığı ) *Batı rüzgârları etkisi altında olduğu için özellikler kış döneminde cephe yağışları görülür. *Yaz döneminde 30° DYB alanı nedeniyle kuraklık yaşanır. *Güneyinden kuzeyine doğru enleme bağlı ortalama sıcaklıklar düşer. *Dağların güneşe dönük güney yamaçları daha sıcaktır. *Kuzeyden soğuk, güneyden sıcak rüzgârlar etkisindedir.

B) Türkiye’nin Özel Konumunun İklim Üzerindeki Etkileri: *Üç tarafındaki denizler ılımanlaştırıcı etki yapar. *Aynı anda farklı mevsim özellikleri yaşanır. *İklim çeşitliliği fazla olduğu için bitki örtüsü, toprak türü ve tarım ürünü çeşitliliği de fazladır. *Batıdan doğuya doğru ortalama sıcaklıklar düşer. *Dağlar Karadeniz ve Akdeniz’de kıyıya paralel uzandığı için hem karasal iklim alanı genişler, hem de kıyılarla iç kesimler arası iklim farklılığı artar. *İç Anadolu ve Güney Doğu Anadolu’da yüzey şekilleri sade olduğu için iklim farlılığı daha azdır. *Ortalama yükseltinin fazla olması da karasal iklim alanını genişletmiştir. *Kışın Asya (Sibirya YB) ve Avrupa (İzlanda AB) üzerinden gelen soğuk hava kütleleri sıcaklığı düşürür.  *Yazın Afrika (Asor  YB) ve Arabistan ( Basra AB) üzerinden gelen sıcak ve kuru hava kütleleri sıcaklığı artırır ve kuraklığa neden olur.  *Kıyıdan iç kesimlere doğru nemlilik ve yağış azaldığı için sıcaklık farkları artar. *Kışın kıyılar iç kesimlerden, yazın iç kesimler kıyılardan genel olarak daha sıcaktır. (Denizellik-karasallık)

TÜRKİYE’DE İKLİM ELEMANLARI

A) Türkiye’de Sıcaklık ve Dağılışı: Türkiye’de sıcaklık dağılışı üzerinde enlem, karasallık denizellik, yükselti ve bakı gibi faktörler etkilidir.

Enlem: Güneyden kuzeye sıcaklık düşer.

Yükselti: Batıdan doğuya sıcaklık düşer.

Karasallık: Yazın iç kesimler aşırı ısınır, kışın aşırı soğur.

Denizellik: Yazın kıyılar daha serin, kışın daha ılıktır.

Bakı: Dağların güney yamaçları daha sıcaktır.

NOT: Karadeniz kıyı kesiminde kış döneminde dağların denize dönük kuzey yamaçları nemlilik nedeniyle güney yamaçlarından daha sıcaktır. Yani burada bakı etkisi kış döneminde kuzey yamaçlardadır.

Gerçek Sıcaklık: Bir yerin bulunduğu yükseklikte ölçülen sıcaklığıdır.

İndirgenmiş Sıcaklık: Bir yerin gerçek sıcaklığının dikey yönlü sıcaklık değişim kuralına göre deniz seviyesine indirgenmesiyle (indirilmesiyle) hesaplanan sıcaklığıdır. Yükseltiye bağlı (dikey yönlü) sıcaklık değişimi şu şekildedir: Deniz seviyesinden yükseldikçe her 200 metrede sıcaklık 1° düşer. Deniz seviyesine doğru alçaldıkça da her 200 metrede 1° artar.

Türkiye Yıllık Ortalama İndirgenmiş Sıcaklık Haritası: *En yüksek sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde görülür. *En düşük sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Doğu Anadolu Bölgesi’nde görülür. *Ortalama sıcaklıklar enleme uygun olarak güneyden kuzeye doğru düşer.

Türkiye Temmuz Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Haritası: *En yüksek sıcaklıklar karasallık ve enlem nedeniyle Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde görülür. *En düşük sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Batı Karadeniz kıyılarında görülür. *Sıcaklıklar güneyden kuzeye doğru enleme uygun olarak düşer.

Türkiye Ocak Ayı İndirgenmiş Sıcaklık Haritası: *En yüksek sıcaklıklar enlem ve denizellik etkisi nedeniyle Akdeniz kıyılarında görülür. *Karasallık nedeniyle iç kesimlerde sıcaklıklar daha düşüktür. *En düşük sıcaklıklar enlem ve karasallık nedeniyle Kuzey Doğu Anadolu’da görülmektedir. *Karasallık daha belirgindir. (Sıcaklık farkı fazla)

Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası: *Yıllık sıcaklık farkları kıyıdan iç kesimlere doğru artar. (denizellik – karasallık ) *En yüksek sıcaklık farkları Doğu Anadolu’da görülür. *En düşük sıcaklık farkları nemliliğin en yüksek olduğu Doğu Karadeniz kıyılarında görülür. *Kıyılarda nemlilik nedeniyle sıcaklık farkı düşüktür.

NOT: Türkiye’de kıyılar ile iç kesimler arası sıcaklık farkı yaz dönemine göre kış döneminde daha belirgindir. Çünkü kışın aşırı soğuma nedeniyle karasallık daha da şiddetlidir.

B) Türkiye’yi Etkileyen Basınç Merkezleri: Atmosferi oluşturan gazların yerçekimi etkisiyle yeryüzüne uyguladığı ağırlık etkisine atmosfer basıncı denir. 45° enlemlerinde 0 metrede oluşan basınç normal hava basıncı olarak kabul edilir ve bu değer 1013 mb (milibar) dır.  Yükselici hava hareketinin olduğu alanlarda yüzeye uygulanan ağırlık azalacağı için basınç düşer ve alçak basınç alanı oluşur. Alçalıcı hava hareketinin görüldüğü alanlarda yüzeye uygulanan ağırlık artar ve yüksek basınç alanı oluşur.

 (60°) İZLANDA DAB Dinamik Yıl boyunca etkilidir. Kışın daha etkilidir. Kışların ılık ve yağışlı geçmesine neden olur.

Soğuk hava kütleleriyle birleşirse kar yağışı getirir. (Yıl boyunca etkili basınç)

(90°) SİBİRYA TYB Sibirya karasının kışın aşırı soğumasıyla oluşur. Sadece kışın etkilidir. Özellikle Doğu Anadolu’da etkilidir. Kuru ve soğuk hava getirir. Etkili olduğunda kışlar çok soğuk geçer. (Mevsimlik etkileyen basınç)

(30°) ASOR DYB Dinamik Yıl boyunca etkilidir. Yazın daha da etkilidir. Sıcak ve kuru hava getirir. Etkili olduğunda yazlar sıcak ve kurak geçer. (Yıl boyunca etkili basınç)

BASRA TAB Termik Sadece yazın etkilidir. Arap Yarım Adası’ndan sıcak ve kuru hava getirir. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da yazın sıcaklığı ve kuraklığı artırır. (Mevsimlik etkileyen basınç)

C) Türkiye’yi Etkileyen Rüzgârlar

Karayel: Kuzeybatıdan esen soğuk ve kuru bir rüzgârdır. Özellikle Marmara ve Batı Karadeniz’de etkilidir. Kışın buralarda kar yağışına da neden olabilir.

Yıldız: Kuzeyden Karadeniz kıyılarına doğru esen soğuk ve nemli bir rüzgârdır. Kışın sıcaklıkları düşürür, yazın serinletici etki yapar.

Poyraz: Kuzeydoğudan esen soğuk ve kuru bir rüzgârdır. Etkili olduğunda sıcaklıkları düşürür. Kışın kar yağışına neden olur.

Lodos: Güneybatıdan esen sıcak ve nemli bir rüzgârdır. Daha çok Güney Marmara, Ege ve Batı Akdeniz kıyılarında yağışlara neden olur. Kışın sıcaklığı artırır.

Kıble: Güneyden sıcak ve nemli esen bir rüzgârdır. Akdeniz kıyılarında yamaç yağışlarına neden olabilir. İç kesimlerde güneyden sıcak ve kuru olarak eser.

Samyeli: Güneydoğudan sıcak ve kuru olarak esen bir rüzgârdır. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da sıcaklığı ve kuraklığı artırır.

Föhn Rüzgârı: Dağ yamaçlarından aşağı doğru eserken sürtünme etkisiyle fazla ısınan, sıcaklığı artıran kuru rüzgârlardır. Föhn rüzgârı kışın Doğu Karadeniz ve Batı Akdeniz kıyılarında yazın İç Anadolu’da (Konya Ovası) etkilidir. Föhn rüzgârları etkili olduğu alanlarda sıcaklığı artırır. Bazı tarım ürünlerinin erken olgunlaşmasına, bazı tarım ürünlerinin de kurumasına neden olabilir.

NOT: Föhn rüzgârları etkisiyle kış sıcaklığı yükselen Doğu Karadeniz kıyılarında turunçgil ve kivi, Çoruh Havzası’nda zeytin yetişebilmektedir.

Etezyen: Ege denizinde Eylülden Marta kadar kuzeyden esen soğuk rüzgârlardır.

Meltemler: Günlük sıcaklık farklarıyla oluşan rüzgârlardır. Kara, deniz, dağ ve vadi meltemleri olmak üzere dört tür meltem rüzgârı vardır. 1. Kara Meltemi: Gece soğuk karadan (YB), ılık denize (AB) doğru eser. 2. Deniz Meltemi: Gündüz serin denizden (YB), sıcak karaya (AB) doğru eser. 3. Dağ Meltemi: Gece soğuk dağ yamacından (YB) ılık vadiye doğru eser. 4. Vadi Meltemi: Gündüz serin vadiden (YB), sıcak dağ yamacına doğru eser.

NOT: Meltem rüzgârları yazın kıyılarda (Akdeniz-Ege), kışın iç bölgelerde etkilidir. Ege Bölgesinde yazın etkili olan deniz meltemine “imbat” adı verilir.

D) Türkiye’de Nemlilik:

Atmosferde bulunan su buharına nem denir. Atmosferdeki nemin kaynağı yüzey sularıdır. (Okyanus, deniz, göl, akarsu) Havadaki nemin üç farklı ifadesi vardır: a) Mutlak (Gerçek) Nem: 1 m³ hava kütlesi içinde bulunan nem miktarıdır.

Buharlaşma miktarı arttıkça mutlak nem miktarı artar. Kıyılarımız mutlak nem miktarı iç kesimlere göre daha fazladır.

b) Maksimum (en fazla) Nem: Belli bir sıcaklıktaki hava kütlesinin hacmi oranında alabileceği en fazla nem miktarına denir. Sıcaklık arttıkça hava kütlesinin hacmi genişleyeceği için maksimum nem miktarı artar. Sıcaklık düştükçe hava hacmi daralacağından maksimum nem düşer. Türkiye’de yıllık ortalama en yüksek maksimum nem miktarı Güneydoğu Anadolu’da fazladır. (sıcaklık) c) Bağıl (Nispi) Nem: Bir hava kütlesi içindeki nem miktarının (mutlak nemin) hava kütlesinin taşıyabileceği en yüksek nem miktarına (maksimum neme) oranına denir. Bağıl nem oran ifadesi olduğu için % olarak belirtilir. Bir hava kütlesinin bağıl nem oranı iki şekilde değişebilir;

1. Sıcaklığı sabit mutlak nemi fazla olan hava kütlesinde bağıl nem daha fazladır. 2. Mutlak nem oranları eşit olan hava kütlelerinden sıcaklığı düşük olanın bağıl nem oranı daha fazladır. Sıcaklık düştükçe bağıl nem artar. Bağıl nem mutlak nemle doğru, sıcaklıkla ters orantılıdır. Türkiye’de en fazla bağıl nem oranı Karadeniz kıyı kesiminde görülür. Burada bağıl nemin yüksek olmasının temel sebebi sıcaklığın düşük olması değil, mutlak nemin fazla olmasıdır. Bir hava kütlesinin yağış oluşturabilmesi için bağıl nem oranının %100’ü geçmesi gerekir. Bağıl nem oranı %100 olan hava kütlesi neme doymuş demektir.

E) Türkiye’de Görülen Yağış Tipleri:

1. Orografik (Yamaç) Yağışlar: Denizden gelen nemli hava kütlelerinin kıyıya paralel uzanan dağ yamaçları boyunca yükselip soğuması sonucu oluşan yağış tipidir. Türkiye’de en fazla orografik yağışlar Karadeniz ve Akdeniz kıyı kesiminde görülür. Bu içerik dersimiz.com sitesinden alınmıştır.

2. Konveksiyonel (Yükselim) Yağışları: Isınarak yükselen hava kütlesinin soğuması sonucu yine aynı bölgeye yağış bırakması şeklinde oluşan yağış türüdür. Bu yağış türü ülkemizde daha çok iç kesimlerde görülür. İç Anadolu’da ilkbaharda, Erzurum – Kars Bölümü’nde yaz döneminde görülür.

3. Cephe (Depresyon – Frontal) Yağışlar: Sıcak hava ile soğuk havanın karşılaşma alanında (cephe) hafif olan sıcak havanın soğuk havanın üzerine doğru yükselmesi ve soğuması sonucu oluşan yağış türüdür. Bu yağış türleri içinde, Türkiye’de en fazla görülen yağış tipi cephe yağışlarıdır. En fazla Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde görülür.

F) Türkiye’de Yağış Dağılışı:

Fazla Yağış Alan Yerler: Doğu ve Batı Karadeniz kıyıları, Hakkâri Bölümü, Menteşe Yöresi, Batı Toroslar, Yıldız Dağları.

Az Yağış Alan Yereler: Tuz Gölü çevresi, Konya Ovası,  Malatya – Iğdır Ovaları,  Çoruh – Kelkit Vadisi, Ergene Havzası, Güneydoğu Anadolu’nun güneyi

NOT: Türkiye’de dağların kıyıya genel olarak paralel uzanması, iç kesimlerin deniz etkisinde kapanmasına ve yağış miktarının düşmesine neden olmuştur.

Ekleyen : Orçun BEKTAŞ