Ders Notları, Konu özetleri

Bir sözcüğün bir beyitte, bir cümlede, birden çok gerçek anlamı sezdirecek biçimde ve yakın anlamdan çok uzak anlamı kastedilerek kullanılmasıdır. Bir başka deyişle sesteş sözcüklerin birden çok anlamıyla kullanılmasına "tevriye" denir.

 

Gül yağını eller sürünür, çatlasa bülbül

Bu dizede geçen "el" sözcüğü hem "organ adı" hem de "kalıcı kalan" anlamında kullanıldığı için tevriyelidir.

 

Tevriyede de kimi zaman sözcüğün yakın anlamı söylenip uzak anlamı da anlatılabilir.

Bilinen bir gerçeği, bir nükteye, (espri, ince anlamlı şaka söz) dayanarak bilmiyormuş gibi söyleme sanatıdır. Sanatçı gerçek sebebi hayali ve güzel bir nedene bağlar.

 

Ey Şuh! Nedima ile bir seyrin işittik.

Tenhaca varıp Göksu'ya işret var içinde (İşret yiyip içme)

Şair Nedim. Göksu'da sevgilisiyle yiyip içtiğini, eğlendiğini bildiği halde bilmiyormuş gibi görünerek Tecahül-i Arif sanatını yapmaktadır.

Güzel şeyler düşünelim diye

Yemyeşil oluvermiş ağaçlar

Ağaçların yeşil oluşu, doğal bir olgudur. Ancak bu dizelerde şair, ağaçların yeşil oluşunu insanlara güzel şeyler düşündürmesi nedenine bağlamıştır.

 

Birçok gidenin her biri memnun ki yerinden/

Birçok senler geçti dönen yok seferinden

 Ölenlerin dünyaya dönmeyişini yerlerinden memnun olmalarına bağlıyor)

 

Anlamı güçlendirmek için karşıt kavramların özellikleri bir arada kullanılır. Zıt kavramlardan birinin gerçek, diğerinin ise mecaz anlamda kullanılmaktır.

 

Neden böyle düşman görünürsünüz

Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?

Şair bu dizelerde "dost" ve "düşman" karşıt sözcüklerini bir arada kullanarak anlamı daha da güçlendirmiş: böylece "tezat" sanatı yapılmıştır.

 

Birkaç şeyi söyledikten sonra, onlarla ilgili kavramları bir cümle ya da manzumede belli düzenlerle sıra gözeterek anlatma sanatıdır. Kısacası, dizelerde ya da yazıda bir tür söz simetrisi yapmaktır.

 

Bahçıvan güller ekmiş

Dikeniyle bahçeye

 

Burada bahçıvan 2. dizedeki bahçe ile ilgilidir.

Gül sözcüğü de 2. dizedeki diken ile ilgilidir.

Dolayısıyla bir leff-ü neşr sanatı yapılmıştır.

 

Herkesçe bilinen geçmişteki bir olayı, efsaneyi, çağrıştırma, anımsatma sanatıdır. Bi sözün telmih olduğunu anlayabilmek için, çağrıştırılan olay, durum ve kişi hakkında bir bilgiye sahip olmalıyız.

 

Vefasız Aslı'ya yol gösteren bu

Kerem'in sazına cevap veren bu

Kuruyan gözlere yaş gösteren bu

Sızmadı toprağa çoban çeşmesi

 

Bu dörtlükte şair, "Aslı ve Kerem" sözleriyle ünlü "Kerem ve Aslı" adlı aşk hikayesini çağrıştırmaktadır.

Söze güç kazandırmak için, belli sözcüklerin düzyazıda ya da şiirde yineleme sanatıdır.

 

Vur, aşkın ve Hak'kın zaferi için

Vur, senden bak dünya bunu istiyor;

 

Bu dizelerde, "Vur" sözcükleri yinelenerek "vurmak" eylemi anlamca güçlendirilmiş, tekrir sanatı yapılmıştır.

 

Söze söyleyişle (nazım ve nesirde) coşku katmak için ünlem görevli sözcükleri sıkça kullanmaktır. İlk bakışta tekrir sanatına benziyor. İşlevsel olarak tamamen farklıdır. Nida ya yalnız ünlem ve seslenme sözcükleri kullanır. Tekrir de ise her sözcük kullanılabilir.

 

Sen ey Kars'lar, Antep'ler, Erzurum'lar, Maraş'lar

Dördünden bir ikisi şehit düşen kardaşlar

Ey zeybekler, seymenler, dadaşlar diyarı hey!

 

Duygu ve düşüncelerin daha etkili olabilmesi için soru biçiminde anlatımdan yararlanma sanatıdır. Amaç soru sormak değil, okuyucunun dikkatini devamlı kılmaktır. İlk bakışta tecahül-i Arif sanatına benzerse de birbirinden apayrı sanattır.

 

Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı

Felekler yandı ahımdan muradım şemi yanmaz mı

 

Benim de mi düşüncelerim olacaktı

Ben de mi böyle uykusuz kalacaktım,

Sessiz, sedasız mı olacaktım böyle?

 

 

Önceden söylenen sözden cayma ya da birbiriyle çelişir görünen düşünceleri ileri sürmektir. Rücu sanatına önceki söylenenlerden vazgeçmek anlamı yoktur, tersine önceki söylenenleri geliştirme amacı vardır.

 

Erbab-ı teşaür çoğalıp şair azaldı

Yok öyle değil şairin ancak adı kaldı

(Erbab-ı Teşaür Şiirle uğraşanlar)

Ferda senin, dedim beni alkışladın

Senin değil ferda sana vediadır. (emanet)

 

Bir olayı, bir düşünceyi beklenmedik bir biçimde sonuçlandırarak okuyucuyu şaşırtmayı amaçlayan bir sanattır.

 

Dişin mi ağrıyor?

Çek kurtul

Başınmı ağrıyor?

Bir çeyreğe iki aspirin

Verem misin?

Üzülme onunda çaresi var

Ölür gidersin!

Anlamın daha da etkili olması için sözü yarıda kesme sanatıdır.

 

Gün, öylesine güzel ki!

Öylesine güzel ki dünya

Yaşadıkça

Akşam öylesine güzel ki!

Öylesine güzel ki akşamda ay

Ayda kadın…

 

İlk bakışta kolay gibi görünen, ama benzeri söylenmeye çalıştığı zaman ne kadar güç olduğu anlaşılan yalın anlatımlara denir.

 

Ete kemiğe büründüm

Yunus diye göründüm

Beni bende demen bende değilim

Bir ben vardır bende benden içeri

Cümle ya da dizedeki söz sırasının bir öncekinin tersi olarak düzenlenip tekrarlama sanatıdır.

 

Yaşamak için yemeli

Yemek için yaşamamalı

 

İzmrin denizi kız, kızı deniz

Sokakları hem kız, hem deniz kokar…